ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ “ΈΡΕΥΝΑ ΣΤΗ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ” Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών
Χ.Σ. Μαντζούκη, Γ. Μαστοράκος, Δ.Γ. Γουλής, Ε. Κούστα
[email protected]
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Τα τελευταία χρόνια έχει διαπιστωθεί ότι υπάρχουν χημικές ουσίες, προερχόμενες από το περιβάλλον, οι οποίες μιμούνται την δράση των ορμονών και παρεμβαίνουν στην ομαλή λειτουργία του ορμονικού συστήματος τόσο του ανθρώπου, όσο και των ζώων. Οι ουσίες αυτές ονομάστηκαν ενδοκρινικοί διαταράκτες [(ΕΔ), endocrine disruptors] και βρίσκονται στο περιβάλλον, στα τρόφιμα και τα καταναλωτικά προϊόντα, που χρησιμοποιούνται καθημερινά και σε ευρεία κλίμακα από τον άνθρωπο. Η έκθεση τόσο των ανθρώπων όσο και των ζώων, μπορεί να συμβεί μέσω του αέρα, του νερού, του εδάφους, αλλά και μέσω του πλακούντα και του μητρικού γάλακτος. Πολυάριθμες μελέτες δείχνουν την επίδραση των ΕΔ στην εμφάνιση της εφηβείας, στο γυναικείο και ανδρικό αναπαραγωγικό σύστημα και στη λειτουργία του θυρεοειδούς. Εξαιτίας των σοβαρών αυτών επιδράσεων είναι απαραίτητο οι επαγγελματίες υγείας και το κοινό να ενημερωθούν για τις επιπτώσεις των ΕΔ, με σκοπό τον περιορισμό της έκθεσης στις ουσίες αυτές.
Λέξεις κλειδιά:
Ενδοκρινικοί διαταράκτες, ωοθυλάκιο, διαταραχές έμμηνης ρύσης, πολυκυστικές ωοθήκες, κρυψορχία, υποσπαδίας, ποιότητα σπέρματος, θυρεοειδική λειτουργία.
1. Εισαγωγή
Οι ενδοκρινικοί διαταράκτες (ΕΔ) είναι χημικές ουσίες, είτε φυσικές είτε συνθετικές, οι οποίες παρεμβαίνουν στην ομαλή λειτουργία του ορμονικού συστήματος τόσο του ανθρώπου, όσο και των ζώων.
Μια μεγάλη κατηγορία χημικών ουσιών που μπορεί να δράσουν σαν ενδοκρινικοί διαταράκτες είναι τα προϊόντα της χημικής βιομηχανίας, όπως διαλύτες
και λιπαντικά και τα υποπροϊόντα τους. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν τα
πολυχλωριωμένα διφαινύλια (Polychlorinated biphenyls- PCBs), τα πολυβρωμιούχα διφαινύλια (Polybrominated Biphenyls –PΒΒs) και οι διοξίνες. Τα PCBs είναι καλά μονωτικά υλικά, τα οποία έχουν χρησιμοποιηθεί ευρέως ως ψυκτικά μέσα και λιπαντικά σε μετασχηματιστές, πυκνωτές, σαν πρόσθετα χρωμάτων, μελανιών κλπ. Τα PΒΒs έχουν χρησιμοποιηθεί σαν επιβραδυντικά ανάφλεξης σε ηλεκτρικές συσκευές, ακόμα και σε πλαστικά υφάσματα. Οι διοξίνες είναι από τους πλέον διαδεδομένους ρύπους των βιομηχανικά ανεπτυγμένων χωρών. Δεν παρασκευάζονται σκόπιμα, αλλά είναι παραπροϊόντα καύσεως κάποιων χημικών προϊόντων. Παράγονται κατά τη καύση ξύλου/λιγνίτη/άνθρακα σε μονάδες παραγωγής ενέργειας, ατελή καύση αστικών απορριμμάτων ή νοσοκομειακών αποβλήτων, αποτέφρωση πλαστικών και άλλων υλικών. Μετά την εκπομπή τους στον αέρα, οι διοξίνες καταλήγουν στα νερά, έδαφος, φυτά, και τέλος στα τρόφιμα.
Μια άλλη μεγάλη κατηγορία χημικών ουσιών που μπορεί να δράσουν σαν
ενδοκρινικοί διαταράκτες είναι τα πλαστικά, όπως η Διφαινόλη-Α (Bishenol-A, ΒΡΑ) και οι πλαστικοποιητές, όπως οι Φθαλικές ενώσεις. H ΒΡΑ χρησιμοποιείται στην βιομηχανία των πλαστικών από 50 περίπου χρόνια και συμβάλλει στην παραγωγή διαφανούς και σκληρού πλαστικού. Χρησιμοποιήθηκε σε πλαστικά μπιμπερόν, πλαστικά μπουκάλια νερού, CDs and DVDs, ιατρικές και οδοντιατρικές συσκευές, φακούς επαφής, οικιακές συσκευές και σχεδόν σε όλα τα κουτιά των αναψυκτικών. Οι Φθαλικές ενώσεις, είναι χημικές ενώσεις οι οποίες χρησιμοποιούνται για να κάνουν τα πλαστικά πιο μαλακά αλλά και για να παρατείνουν την διάρκεια των αρωμάτων. Μπορεί να βρίσκονται σε παιδικά παιχνίδια όπως μαλακές κούκλες ή παιχνίδια που τα παιδιά βάζουν στο στόμα, προϊόντα περιποίησης- υγρά σαπούνια, σκιές ματιών, βερνίκια νυχιών, σπρέι μαλλιών, συσκευασίες τροφίμων, κουρτίνες μπάνιου, κόλλες, υλικά οικοδομών. Έχουν χρησιμοποιηθεί ακόμα και στο πλαστικό περίβλημα φάρμακων και συμπληρωμάτων διατροφής καθώς και σε ιατρικές συσκευές, όπως καθετήρες και συσκευές μεταγγίσεων.
Επίσης σαν ενδοκρινικοί διαταράκτες μπορούν να δράσουν ορισμένα φάρμακα όπως η diethylstilbestrol (DES), τα βαρέα μέταλλα όπως ο μόλυβδος και ο υδράργυρος, τα φυτοοιστρογόνα (ισοφλαβόνες- γενιστεϊνη, κουμαστρόλη) αλλά και τα γεωργικά φάρμακα (παρασιτοκτόνα και μυκητοκτόνα). Συγκεκριμένα το DDT είναι ένα φυτοφάρμακο, που κατασκευάστηκε το 1945 και χρησιμοποιήθηκε ευρέως στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη ως εντομοκτόνο, τόσο προς όφελος των γεωργικών καλλιεργειών, όσο και για τον περιορισμό ασθενειών από δήγματα εντόμων, όπως η ελονοσία και ο τύφος 1. Ενδιαφέρον είναι ότι παρόλο που το DDT έχει καταργηθεί στη Ευρώπη και στην Αμερική από τις αρχές της δεκαετίας του 70, ακόμα χρησιμοποιείται σε ορισμένες χώρες της Αφρικής, Ασίας και Νοτίου Αμερικής.
2. Χαρακτηριστικά των ενδοκρινικών διαταρακτών
Οι ΕΔ συνήθως είναι μίγματα χημικών ουσιών με πολλαπλές επιδράσεις. Μπορεί να είναι πολύ διαδεδομένη η χρήση τους, οι πηγές έκθεσης να είναι πολλαπλές και να ποικίλλουν στα διάφορα σημεία του πλανήτη. Μπορεί να μην μεταβολίζονται ή οι μεταβολίτες τους να είναι επίσης τοξικές ουσίες. Συνήθως έχουν μεγάλο χρόνο ημίσειας ζωής, δηλαδή μένουν στον οργανισμό για μεγάλο χρονικό διάστημα και σε ορισμένες περιπτώσεις για πολλά χρόνια. Η έκθεση στους ενδοκρινικούς διαταράκτες μπορεί να συμβεί από την τροφή, το νερό, τον αέρα και το έδαφος, αλλά επιπροσθέτως μέσω του πλακούντα και του θηλασμού. Ιδιαίτερα εκτεθειμένα είναι ορισμένα άτομα σε χώρους εργασίας, όπως οι εργάτες στην χημική βιομηχανία ή οι αγρότες που έρχονται σε επαφή με φυτοφάρμακα.
Επιπλέον οι ΕΔ είναι πιθανόν να επηρεάζουν την έκφραση των γονιδίων (επιγενετικό μηχανισμό) και οι επιδράσεις αυτές να κληρονομούνται, όπως προκύπτει από παρατηρήσεις στα πειραματόζωα.
3. Η επίδραση των ενδοκρινικών διαταρακτών στην εμφάνιση της εφηβείας:
Τα τελευταία χρόνια υπάρχουν πολλές επιστημονικές μελέτες, σε διάφορα σημεία του πλανήτη, που αναφέρουν ότι οι ενδοκρινικοί διαταράκτες (πολυχλωριωμένα διφαινύλια, παράγωγα της διοξίνης, DDT, μόλυβδος) επιδρούν ιδιαίτερα στον οργανισμό των παιδιών και μπορεί να προκαλέσουν διαταραχές στην εμφάνιση της εφηβείας (όπως πρώιμη ή καθυστερημένη εφηβεία και άλλες διαταραχές). Η ρύπανση του περιβάλλοντος με βιομηχανικά απόβλητα μπορεί να φθάσει στον άνθρωπο και μέσω της κατανάλωση ψαριών. Παρατηρήθηκε ότι όταν εκτεθεί η μητέρα κατά την διάρκεια της εγκυμοσύνης στις χημικές αυτές ουσίες (μέσω της τροφής), μπορεί στις κόρες, να οδηγήσει σε εμφάνιση διαταραχών της εφηβείας καθώς και σε αύξηση του σωματικού βάρους.
4. Η επίδραση των ενδοκρινικών διαταρακτών στο γυναικείο αναπαραγωγικό σύστημα :
Η έκθεση σε ΕΔ μπορεί να επηρεάσει το γυναικείο αναπαραγωγικό σύστημα, προκαλώντας διαταραχές στην έμμηνο ρύση (DDT και πολυχλωριωμένα διφαινύλια) και επηρεάζοντας την ηλικία εμφάνισης της εμμηνόπαυσης.
Η δισφαινόλη Α (ΒΡΑ), όπως προαναφέρθηκε είναι προϊόν της χημικής βιομηχανίας, το οποίο χρησιμοποιείται εκτεταμένα σε πολλές βιομηχανικές εφαρμογές και έχει κυρίως οιστρογονική δράση. Ενδιαφέρον είναι ότι η BPA έχει ανιχνευθεί στο αμνιακό υγρό κατά την κύηση, στον πλακούντα, στον ομφάλιο λώρο, στο μητρικό γάλα, αλλά και στο ωοθυλακικό υγρό.
Παρατηρήσεις σε πειραματόζωα και μελέτες σε ανθρώπους, συσχετίζουν την έκθεση στην BPA με την εμφάνιση του συνδρόμου των πολυκυστικών ωοθηκών, η οποία είναι η συχνότερα εμφανιζόμενη ενδοκρινική διαταραχή σε γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας.
Επιπλέον η έκθεση στην BPA, μπορεί να επηρεάσει την ομαλή χρωμοσωμική λειτουργία των ωοθυλακίων, αλλά και την ποιότητα των ωαρίων που λαμβάνονται κατά τη διαδικασία της ωοληψίας και κατά συνέπεια και το ίδιο το αποτέλεσμα της εξωσωματικής γονιμοποίησης.
Τέλος η έκθεση στο φάρμακο DES, συνδέθηκε με την εμφάνιση συγγενών ανωμαλιών στο έμβρυο.
5. Η επίδραση των ενδοκρινικών διαταρακτών στο ανδρικό αναπαραγωγικό σύστημα:
Τα τελευταία χρόνια παρατηρήθηκε αυξημένη συχνότης διαταραχών στο ανδρικό αναπαραγωγικό σύστημα, όπως κρυψορχία (συγγενής ανωμαλία όπου δεν έχει συμβεί η κάθοδος των όρχεων στο όσχεο), υποσπαδίας (ατελής ανάπτυξη του τελικού τμήματος της ουρήθρας), ελαττωμένη ποιότητα σπέρματος και καρκίνος όρχεως. Η αύξηση της συχνότητας αυτών των διαταραχών αποδόθηκε σε τοξικές ουσίες προερχόμενες από το περιβάλλον ή/και σε γενετικές ανωμαλίες.
Παρατηρήθηκε ότι οι διαταραχές στο ανδρικό αναπαραγωγικό σύστημα είναι συχνότερες σε παιδιά που κατοικούν κοντά σε χώρους υγειονομικής ταφής αποβλήτων, καθώς και σε παιδιά των οποίων οι γονείς εκτίθενται σε φυτοφάρμακα, παρασιτοκτόνα και άλλες τοξικές χημικές ουσίες. Ειδικότερα παρατηρήθηκε σε ορισμένες Ευρωπαϊκές χώρες ότι οι διαταραχές αυτές είναι συχνότερες σε κατοίκους περιοχών κοντά (3km) σε χώρους υγειονομικής ταφής αποβλήτων.
Στην Δανία βρέθηκε αυξημένος κίνδυνος εμφάνισης κρυψορχίας σε γιούς γυναικών, οι οποίες ασχολούνταν με επαγγέλματα σχετικά με την κηπουρική και εκτίθεντο σε φυτοφάρμακα. Σε παρόμοια αποτελέσματα οδηγεί και η έκθεση των πατέρων στα φυτοφάρμακα και στο κάπνισμα. Επίσης σε πολλές μελέτες, το κάπνισμα κατά την διάρκεια της εγκυμοσύνης συσχετίστηκε με την εμφάνιση κρυψορχίας και υποσπαδία καθώς και με μείωση του όγκου των όρχεων και συνεπώς την εμφάνιση υπογονιμότητας στους άρρενες απογόνους.
Μελέτη στην Ιταλία έδειξε ότι η έκθεση αγοριών, κατά την παιδική ηλικία, στη ρύπανση του περιβάλλοντος (κυρίως στις διοξίνες), μπορεί να οδηγήσει σε ελάττωση της ποιότητας του σπέρματος.
Στην Ισπανία μελετήθηκαν νεογέννητα αγόρια με ανωμαλίες του ουρογεννητικού συστήματος και βρέθηκαν αυξημένα παρασιτοκτόνα και άλλες τοξικές χημικές ουσίες στον πλακούντα των παιδιών με τις ανωμαλίες αυτές, σε σχέση με τα υγιή παιδιά. Στη Σουηδία παρατηρήθηκαν αυξημένα επίπεδα ενός παρασιτοκτόνου σε άνδρες με καρκίνο όρχεως, ενώ στις μητέρες τους βρέθηκαν αυξημένα επίπεδα πολυχλωριωμένων διφαινυλίων και πολλών φυτοφαρμάκων.
6. Η επίδραση των ενδοκρινικών διαταρακτών στη λειτουργία του Θυρεοειδούς
Τα τελευταία χρόνια διαπιστώνεται ότι χημικές ουσίες που αποτελούν μέρος του καθημερινού περιβάλλοντος των ανθρώπων μπορούν να επιδράσουν και στην θυρεοειδική λειτουργία, επηρεάζοντας την πρόσληψη του ιωδίου από τον θυρεοειδή, την δράση της θυρεοειδικής υπεροξειδάσης, την σύνδεση με τον υποδοχέα των θυρεοειδικών ορμονών, καθώς και την μεταφορά και τον μεταβολισμό των θυρεοειδικών ορμονών.
Τα Θειοκυανικά άλατα περιέχονται στο τσιγάρο και σε λαχανικά όπως το λάχανο, μπρόκολο, λαχανάκια Βρυξελλών και το κουνουπίδι. Tα νιτρικά άλατα έχουν χρησιμοποιηθεί σε συντηρητικά τροφίμων και λιπάσματα και ανιχνεύονται σε λαχανικά και σε ορισμένες περιοχές στο πόσιμο νερό. Tα θειοκυανικά και νιτρικά άλατα μπορεί να επηρεάσουν την θυρεοειδική λειτουργία, ιδιαίτερα στα παιδιά και σε άτομα με χαμηλή πρόσληψη ιωδίου.
Κάποιοι πιθανοί διαταράκτες της θυρεοειδικής λειτουργίας έχουν μελετηθεί αποκλειστικά in vitro ή σε πειραματόζωα και η δράση τους στον άνθρωπο παραμένει υπό διερεύνηση. Παρατηρήσεις σε πειραματόζωα έδειξαν ότι η έκθεση σε ενδοκρινικούς διαταράκτες (κυρίως σε ορισμένα ζιζανιοκτόνα) οδηγεί σε υπερπλασία, υπερτροφία των θυλακωδών κυττάρων και πιθανόν και εμφάνιση όγκων θυρεοειδούς.
7. Συμπεράσματα
Παρόλο που η μελέτη της επίδρασης της περιβαλλοντικής ρύπανσης στο ορμονικό σύστημα του ανθρώπου είναι δύσκολη, λόγω του ότι μπορεί να μεσολαβήσει ένα μεγάλο χρονικό διάστημα από την έκθεση έως την εμφάνιση των συμπτωμάτων, οι έως τώρα επιστημονικές έρευνες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι το ορμονικό σύστημα του ανθρώπου επηρεάζεται σημαντικά από την περιβαλλοντική ρύπανση. Οι ενδοκρινικοί διαταράκτες μπορούν να εισέλθουν στον ανθρώπινο οργανισμό όχι μόνο από τις προφανείς οδούς έκθεσης (την τροφή, το νερό, τον αέρα ή το έδαφος), αλλά επιπροσθέτως μέσω του πλακούντα και μέσω του θηλασμού. Ο άνθρωπος είναι ιδιαίτερα ευάλωτος κατά την παιδική ηλικία και κατά την εμβρυική ζωή. Είναι λοιπόν σημαντικό αφενός να ενημερωθεί το ευρύ κοινό για τους κινδύνους από την περιβαλλοντική ρύπανση και αφετέρου να ληφθούν μέτρα προστασίας από την πολιτεία.
